مقررات ملی ساختمان از طراحان می‌خواهد طبق اصول مهندسی مندرج در آن به طراحی و محاسبات اقدام نمایند. در ادامه نیز این مقررات علاوه بر نظارت برساخت اصولی ساختمان‌ها، سازندگان را ملزم به رعایت ایمنی و بهداشت در حیطه فردی می‌کند. به‌عبارت‌دیگر مقررات ملی ساختمان، به‌منظور تأمین ایمنی، بهداشت و سلامت افراد جامعه تدوین‌شده است. علاوه بر این، ساخت بناها با رعایت این مقررات، مهندسی ساز بودن آن‌ها را در پی خواهد داشت.
رعایت این ضوابط در حین ساخت منجر به حفظ سلامت سازندگان و پس از ساخت، سبب افزایش کیفیت و عمر ساختمان‌ها خواهد شد. در صورت رعایت کامل این مقررات ساکنان ساختمان‌ها نیز در حین بهره‌برداری از بسیاری از مزایای آن از قبیل عایق حرارتی و صوتی بودن ساختمان‌ها بهره‌مند خواهند شد. گرچه در برخی موارد در ظاهر این مقررات دست و پاگیر بوده و هزینه‌های ساخت را افزایش می‌دهد ولی در کل با کاهش مصرف انرژی، کاهش هزینه‌های نگهداری و هزینه‌های نوسازی، هزینه سرجمع کمتری به مصرف‌کننده اصلی تحمیل خواهد کرد.
تفاوت بارز مقررات ملی ساختمان با دیگر مدارک فنی و آیین‌نامه‌ها، الزامی بودن اجرای آن‌ها در سراسر کشور است که منجر به ایجاد وحدت رویه در صنعت ساختمان می‌شود. از طرف دیگر این الزام باعث شده است که برخلاف دیگر آیین‌نامه‌ها و دستور‌العمل‌ها، در متن این مقررات، راهنمایی و توصیه‌ای وجود نداشته باشد. اما نکته آخر این که، مقررات ملی ساختمان مختص منطقه و قلمرو خاصی نیست.
مهم‌ترین مباحث مقررات ملی و آئین‌نامه‌هایی که ملزم به رعایت آن‌ها هستیم شامل موارد زیر می‌شود:
1- استاندارد 2800 لرزه‌ای:
وجود گسل‌های فراوان در سراسر پوسته ایران و وقوع زلزله‌های ویرانگر در ایران در طول تاریخ باعث تدوین ضوابط لرزه‌ای خاصی شده است.
آیین‌نامه ایمنی ساختمان‌ها در برابر زلزله یا استاندارد ۲۸۰۰ مجموعه قوانین سازه‌ای برای طراحی لرزه‌ای سازه در برابر زلزله است. این مقررات در دهه چهل پس از رخداد زلزله بوئین‌زهرا تدوین شد که بعدها در فصلی از استاندارد ۵۱۹ ایران قرار گرفت، گامی در مسیر مقاوم‌سازی سازه‌ها در برابر زلزله‌های مخرب در ایران بود. تصویب و اجرای اجباری آیین‌نامه طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله (استاندارد ۲۸۰۰) در سال‌های ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ نیز عزم ملی و برنامه دولت ایران را با وجهه علمی، به صورت رسمی درآورد. تدوین این آیین‌نامه موجب رونق ضوابط مهندسی درروند ساخت‌وساز کشور شد و درعین‌حال، تلاش برای اجرای فراگیر آن و جلوگیری از تخلفات در کاهش خسارات ناشی از زلزله، بسیار مؤثر بود.
2- مبحث 6:
دامنه کاربرد این مبحث، حداقل بارهایی است که باید در طراحی ساختمان‌ها و سازه‌های موضوع مقررات ملی ساختمان ازجمله ساختمان‌های بتن مسلح، فولادی، چوبی و ساختمان‌های با مصالح بنایی مدنظر قرار دارد.
حداقل بارهایی که می‌بایست در طراحی ساختمان‌ها مورداستفاده قرار گیرد، در مبحث ۶ ارائه‌شده است. در مورد ساختمان‌های خاص مانند سدها، اسکله‌ها، سازه‌های دریایی و نیروگاه‌های هسته‌ای علاوه بر ضوابط این مبحث، باید ضوابط ویژه بارگذاری آیین‌نامه مربوط به هر یک از آن‌ها نیز رعایت شود. بارهای تحت پوشش این آیین‌نامه شامل: بارهای ثقلی مرده، زنده، برف و باران، یخ، بارهای ناشی از نیروهای جانبی باد و بالاخره بارهای ناشی از فشار خاک، آب سیل، انفجار و بار خود کرنشی هستند.
همچنین ترکیبات بارگذاری مربوط به طراحی به روش مقاومت و طراحی به روش تنش مجاز نیز در این مبحث ارائه‌شده است که برای طراحی سازه‌های بتنی و فولادی طبق مباحث 9 و 10 از این ترکیبات استفاده می‌شود.
3- مبحث 7:
رعایت ضوابط و مقررات این مبحث در کلیه ساختمان‌ها و سازه‌های موضوع مقررات ملی ساختمان الزامی است. لازم به ذکر است، ابنیه فنی مانند پل‌ها و سدها و سازه‌های نیروگاه‌هی، مشمول مقررات این مبحث نمی‌شوند ولی رعایت آن‌ها به‌صورت غیر الزامی توصیه می‌شود.
الزامات طراحی ژئوتکنیکی ساختمان‌ها تحت عنوان پی و پی سازی، در مبحث ۷ مورد بحث قرار می‌گیرد. این مبحث پس از ارائه تعاریف مرتبط با مسائل طراحی پی، به شناسایی ژئوتکنیکی لایه‌های زمین می‌پردازد و برای نکاتی از قبیل تعداد، عمق و فاصله گمانه‌ها، جداول لازم را ارائه می‌دهد. در همین فصل حداقل مواردی که در گزارش‌های فنی باید آورده شود، ذکرشده است.
این مبحث به موارد بسیار مهمی در مورد پی‌های سطحی و عمیق، سازه‌های نگهبان و مقادیر نشست های مجاز پرداخته است. علاوه بر آن، مبحث گودبرداری و طراح و اجرای آن از مهم‌ترین موضوعات مطرح‌شده در این مبحث می‌باشد.
4- مبحث 8:
کاربرد مقررات این فصل به مسائل اجرایی و مصالح ساختمان‌های آجری با کلاف، ساختمان‌های بنایی سنتی آجری و ساختمان‌های خشتی و ساختمان‌های سنگی (ساختمان‌هایی که در نواحی دوردست ساخته می‌شوند به‌طوری‌که فراهم آوردن مصالح، تجهیزات و نیروی انسانی ماهر، در آنجا مشکل است) محدود می‌شود. امروزه در شهرهای کوچک و روستاها مصالح بنایی، کاربرد بسیار گسترده‌ای در امر ساختمان‌سازی دارد. وقوع ویرانی‌های زیاد در اثر زلزله‌های پیاپی در این دسته از ساختمان‌ها، بیانگر این مطلب است که برای احداث ساختمان‌هایی با مصالح بنایی، نیاز به مجموعه قوانین و مقررات فراگیر و لازم‌الاجرا است. با رعایت این مجموعه قوانین، سطح کیفی ساخت‌وساز این ساختمان‌ها ارتقا خواهد یافت. مبحث ۸ از مجموعه مقررات ملی ساختمان ضوابط و قوانین مربوط به احداث ساختمان‌های بنایی خشتی، سنگی، آجری، سنتی و دارای کلاف و غیرمسلح است.
در این مبحث الزامات طراحی و اجرای ساختمان‌های آجری با کلاف، بدون کلاف و همچنین ساختمان‌های خشتی و سنگی ارائه‌شده است. مشخصات مصالح مورداستفاده در ساختمان‌های فوق‌الذکر نیز در ادامه همین مبحث آمده است.
5- مبحث 9:
ضوابط و مقررات این مبحث باید در طرح، محاسبه، اجرا و کنترل ساختمان‌های بتنی رعایت شوند. مشخصات مواد تشکیل‌دهنده و کیفیت اجرای این ساختمان‌ها نیز باید طبق ضوابط این مبحث باشند. ضوابط لازم در طراحی و اجرای ساختمان‌های بتن‌آرمه، در مبحث ۹ از مجموعه مقررات ملی ساختمان ارائه‌شده است. در مبحث ۹ مبنای طراحی سازه‌ها برای حصول ایمنی و قابلیت بهره‌برداری، بررسی و کنترل آن‌ها در حالت‌های حدی است.
این مبحث ضوابط و مقررات مربوط به سازه‌های بتن‌آرمه‌ای است که با سنگدانه‌های معمولی و سیمان پرتلند یا سیمان آمیخته ساخته می‌شوند و مقاومت آن‌ها حداقل برابر ۲۰ مگا پاسکال است.
فصول ابتدایی این مبحث به بیان کلیات، مصالح مورداستفاده و مشخصات هر یک از آن‌ها، استانداردهای مشخصات و آزمایش‌ها، کیفیت بتن مصالح و اصول آرماتوربندی، قالب‌بندی اجرایی مرتبط با ساخت، عمل‌آوری و نگهداری از بتن‌ها و انواع آن می‌پردازد. سایر فصول به اصول تحلیل و طراحی سازه‌های بتن‌آرمه تحت اثر انواع بارها و تغییر شکل‌ها در طراحی دال‌ها، دیوارها، پی‌ها و سایر سازه‌های بتنی پرداخته است. در خاتمه نیز ضوابط ویژه طراحی در برابر حریق و زلزله آمده است.
6- مبحث 10:
هدف مبحث ۱۰ تعیین حداقل ضوابط و مقرراتی است که در تحلیل، طراحی و اجرای ساختمان‌های فولادی به کار می‌رود. این مبحث شامل سازه‌هایی خاص از قبیل پل‌های جاده و راه‌آهن نیست. این ضوابط جهت تأمین ایمنی و بهره‌برداری مناسب، مورداستفاده قرار می‌گیرد. این مبحث شامل الزامات عمومی، الزامات طراحی لرزه‌ای و نیز الزامات ساخت، نصب و کنترل است. در این مبحث مبنای طراحی سازه‌ها، بررسی و کنترل آن‌ها در حالت‌های حدی مقاومت و بهره‌برداری برای حصول ایمنی و قابلیت بهره‌برداری است.
در این مبحث روش طراحی مورداستفاده برای تأمین الزامات حالت‌های حدی مقاومت، روش ضرایب بار و مقاومت (LRFD) است. این روش بر پایه جنبه‌ی احتمالاتی بار و مقاومت، کالیبراسیون با روش تنش مجاز و تجربیات مهندسی استوار است. در روش ضرایب بار و مقاومت، ضرایب ایمنی از دو طریق اعمال می‌شود. این کار در مرحله اول با اعمال ضرایب بزرگ‌تر از یک و تشدید بارها و در مرحله دوم با اعمال ضرایب کوچک‌تر از یک و کاهش مقاومت ها، در تحلیل و طراحی منظور می‌شود. البته در این مبحث، طراحی بر اساس روش مقاومت مجاز (ASD) نیز جایز دانسته شده است. مقررات و ضوابط مربوط به روش مقاومت مجاز، در پیوست ۱ مبحث ۱۰ ارائه‌شده است.
